jueves, 27 de diciembre de 2012

Poemas musicaus

As auguas d'o barranco Estibiella capuzan en o río Subordán.

Dos ríos


Baxa panda l'augua d'a barranquera
clara e limpia como a tuya güellada
por un sulco cabau en a costera
que trestalla en dos partis a pinada.

A tuya planta guallarda bi yera
dando lizions de bida acompasada;
o tuyo pelo painaba l'airera
entre os árbols d'a selba espeluchada.

Dos ríos s'achuntaban debaxo un puen;
la uno, muito más sereno que o mío;
l'atro beniba abentau dende más luen:
como un bolo, de chandrío en chandrío.

Agora lis se puede bier asobén
chuntos d'a man: dos namoraus, un río.




«Baja despacio el agua del barranco,/ clara y limpia como tu mirada/ por un surco cavado en el declive/ que divide en dos partes el pinar.

Tu aspecto estaba hermoso/ dando lecciones de vida acompasada;/ tu pelo peinaba el viento/ entre los árboles del bosque desgreñado.

Dos ríos se juntaban debajo de un puente;/ uno más sereno que el mío;/ el otro venía lanzado desde más lejos:


como un loco, de fechoría en fechoría./ Ahora se les puede ver a menudo/ juntos de la mano: dos enamorados, un río».



--> Poema Dos ríos (Querenzias) musicau por o grupo mosical The Redes: http://www.myspace.com/music/player?sid=84325876&ac=now


Flors encarambeladas


Flors encarambeladas, atapidas,
que esbotaz de Lizara en a endrezera,
puyaz con yo enta la Sierra Bernera
entre nieus, ripas e auguas atribidas.

Por as pinganetas blincan suizidas
espiazando-sen en terne roidera;
debuxando con plata a regachera:
cullebreta por bals reberdezidas.

O sol ixuca o berde pleno de flors;
caye á plomo arrodiando-las con amor:
con tanto amor que las se mincha a besos.

Ellas s'ateseran de muitas colors;
implen a bida con a suya fulgor:
bida que d'istas zinglas nos fa presos.


«Flores acarameladas, apretadas,/ que estalláis en la senda de Lizara/ subid conmigo a la Sierra Bernera/ entre nieves, escarpes y aguas atrevidas.

Por los cantos de los precipicios brincan suicidas/ rompiendo en constante ruido/ dibujando el reguero con plata:/ culebrilla por valles reverdecidos.

El sol seca el verde repleto de flores/ cae a plomo rodeándolas con amor:/ con tanto amor que se las come a besos.


Ellas se engalanan de muchos colores;/ llenan la vida con su esplendor:/ vida que nos hace presos de estos farallones».


-->Poema Flors encarambeladas (Querenzias) musicau por o grupo mosical The Redes: http://www.myspace.com/music/player?sid=76466023&ac=now



Sisquiá un lamento


Baxan a beber enta os rudios d'a fuen
á amagatons, en contreitas boladas,
os paxaricos de crenchas tintadas
e de un blinco tornan a posar-sen luen.

Continan as auguas debaxo d'o puen
afogando-sen en quedas flocadas;
baxo o brilo d'o sol de mañanadas
as cantas multicolors suenan enfrén.

A claror pazible acotola o biento;
tasamén de un grau ne puya l'orache;
se miran tiernos os güellos d'o día.

Te abozina a tranquilidá salbache
as roñas d'o corazón zurziquía.
¡Sisquiá bolasen ubrindo un lamento!



«Bajan para beber hacia los ruidos de la fuente/ a escondidas, en tímidos vuelos,/ los pajaritos de crestas coloreadas;/ y de un brinco vuelven a irse lejos.

Continúan las aguas debajo del puente/ ahogándose en tranquilas sacudidas;/ bajo el brillo del sol de madrugada;/ os cantos multicolores suenan enfrente.

La claridad apacible reduce el viento;/ escasamente sube la temperatura de un grado;/ miran tiernos los ojos del día.


Te acogota la tranquilidad salvaje/ las roñas del corazón remienda./ Ojalá volaran soltando un lamento».


-->Poema Sisquiá un lamento (Querenzias) musicau por o grupo mosical The Redes: http://www.myspace.com/theredes/music/songs/sisquia-un-lamento-40-ches-s-aranda-41-76800465




miércoles, 26 de diciembre de 2012

Arranque




Bolisas


Bolisas que l'aire leba
cuasi en silenzio, cayendo,
d'os tellaus ta las carreras
e de bez bulturnos fendo.

En prexinallos me trobas
ascuitando e catando
como plegas cada ibierno
entre nublazos que ploran.

Bel ibierno no i serás
cuan l'orache siga fredo
e xuto con muitos chelos;
allora tu no plegarás.

No s'ateclarán de alba
os pinos ta acomodar-sen
con o sol que as boiras escampa
e combida a toz a bailar.

Chesús Aranda





O raboso chiboso


Caminando por o plano
en os mons de Pallaruelo,
con un gambeto d'enguero
ba un raboso nobenzano.

Con a plebia d'istos diyas
os bancals s'implen de yerba
que ya no minchan as güellas
que d'antis ta astí acudiban.

Iste raboso chiboso
con a coda bien fermosa,
entre salto e pintacoda
con nusatros da de morros.

Nos aguaita fito á fito
e sin d'importar-li guaire,
a o amigo de yo li dize:
¿Ta dó iz tan amonico?

N'imos a cazar coniellos,
e tu ¿qué dandalos trayes?
Yo beigo as sabinas crexer
en istos mons de Monegros.

No yes l'onico que lo  fa,
por astí debán alargan
cualques coniellos que esbastan
as oras columbrando a mar.

Chesús Aranda


Beturián bandía o pendón en o Paradero d'Azeré. Victoriano bandea el pendón en el Paradero de Acered.

Semón

Calza borzeguins de pinocho berde,
como pertoca a una moza serrana,
con currions bien ligaus en os clabillars
pa nabegar o tozal lixereta.

Birxen d'o zerro de Semón ¡chiqueta!
corazón de bolitos de sisellas,
albada de chuegos de cardelinas
que ban por zireseras e almendreras.

Entre biñas con carrazos e pampans
plega por o camín a chen d'os lugars:
Alarba, Azeré, Olbés y Castillón,
y, debaxo, bel peirón con flors de mon.

Blincan as collanas por as articas,
enrestindo tremoncillos e  rudas,
debuxando colors piculineras
con zinglazos trencadizos d'as alas.

Ya tañen repiques de campanas
que esnabesan enxordando a rambla;
as mullers puyan á güembros a piana
cantando e balundiando a la Siñora.

Os mosicos ban dezaga d'os pendons
que deseguida bandiarán astialto.
¡Que baiga buena ista bistera zuiza!
¡Buena misa, millor chinta y entalto!

Chesús Aranda


Articlo sobre Querenzias de Chusé A. Santamaría



Querenzias
(XII PREMIO “ANA ABARCA DE BOLEA” 2009)
Querenzias. Uesca. Pucofara, 2010. ISBN: 978-84-95997-37-1. 95 pp.

Querenzia ye una parola que promana de querer. Sinifica aimar u querer bien. Tamién tiene l’azeuzión de bayo u enclinazión natural, de l’ombre e de bels animals, de tornar ta un lugar en o que han medrato u gosan acudir á ormino. Como bien se dize en a cuentraportalada d’iste libro “amanixen querenzias á os ríos, mons, selbas, paisaches e mesmo personas que aiman a suya lengua”. Chesús Aranda, o suyo autor, ye un poeta, un poeta culto, que se beye bien esclatero que aima fondamén o suyo, o nuestro, país dende l’alto de os Pirinés (Ansó, Urdués, Ziresa...) enta Origüela, en o cobaxo; pasando por os secanos e a Ribera e por Daroca e a redolada de Mezquín. As planas d’ista obra son una contina oda, un canto á o paisache que conmuebe, que emoziona l’animo, un bibo sentimiento de a naturaleza: delera, recosiro, querenzia de a bida senzilla, campesina. Chesús Aranda manulla un lenguache en aparienzia senzillo, pero d’un gran dominio lesical, un lenguache de gran oserbador, de muita figura descritiba e que engalza, á ormino, un estilo de bez oraziano e de bez whitmaniano, enzertando con os recursos estilisticos. O poeta, con una fonda esprisión de suchetibidá, imple iste libro de cuatrons finos e delicatos de naturaleza, de bida pastoril reposata, de bucolismo e d’apazible bienestar; elementos naturals á embute que li fan buena onra ta simbolizar a entrega, a entrega unanime, á ra sinzeridá, á ra inozenzia e á ra pureza á la que aspira. Os poemas son rebutiens de parolas eslechitas con esmero, con o bayo de buscar a parola esauta, o chiro, a imachen que amuestre millor a esprisión poetica inefable en bersos senzillos e austeros, e, de bez, reflesibos e fondos. Nos trobamos, pues, con una contina suzesión de simbolos e imáchens como eslambios zerteros, que nos esluzernan; esprisions concretas que, en muitos casos, sensibilizan ideyas astrautas e que nos rebelan, con emozión, a reyalidá sentita por o sucheto lirico: l’orache pasa á cutiello as luzes tardanas (16); brila en l’auguazón a nuei callada (17); os cuerbos grallan con negra pasada (25); silenzios pintaus de rosada (48); en xeratas d’amariellas floradas (67); chuntos d’a man: dos namoraus, un río (70). A emozión de os elementos naturals no promana d’ixa sinificazión, en beras, reyalista e obia, sino de a replega d’asoziazions reyalistas que establimos en mirando-las. As parolas de o poeta creyan un reyalismo metaforico amagando o sentito entre os mesmos pliegues de a emozión: niedo de concabas ulors (7); beire de plata (9); cullebreta por bals reberdezidas  (11); chislas de sol platino (15); beires de rosada, de plata agüero (17); plata fina filada en un camón (22); royos confites que alzan en repalmars (59). Chesús Aranda s’aclimata, s’apacha, á saber de bien, con os sonetos (de bariatas rimas, unas millor conseguitas que atras) e con as liras (estrofa más curta que zeprena e combida a podar a barufalla); tiene querenzias (dintro de as Querenzias) con os bersos eptasilabos y endecasilabos (más serenos, acompasatos e cadenziosos) e domina o ritmo e a melodía con as zesuras e os emistiquios e con l’aduya de as reiterazions fonicas, con as aliterazions: as bisas berneras las dixan solas (7); concarada cara as airadas (12); polidas pamparolas (12); luminaria de luna iluminata (13); cuentraluz crebata en cazata (13); estasen esteras (16); brancas d’os árbols, l’aire bandiando (16); estorban esbolatriando (16); o berdín berde (42); as faxas baxas (42). Tamién con as repetizions e as reiterazions lesicas, que manifiestan a delera, o desasusiego, a insistenzia de o poeta: se quedan quedas (14); o blanco blanco (22); traba, traza, trafuca (36); s’alentaba...se tornaba...se quedaba...(32); siga de trabiés, sigue...(42). Con as locuzions alberbials de tipo iteratibo: de bor en bor (35); oras e oras (44); de chandrío en chandrío (70). Con as simetrías sintauticas: talle o tallo (7); espiello berde en un mar berde (30). Con doble sustantibo adchetibato: garretas de fambre, d’arambre baras (14); pobracho onso, garrispo somiziego (33); ampluras grisencas, grisa soledá (43). En ista obra a naturaleza ye sentita d’una traza espritual e sutil, o poeta refirma a suya esistenzia emozional en o mundo bucolico, alcorzato, esbiellato, puro... en paisaches soniatos. A suya delera de salir de l’artifizio de a soziedá autual, de o suyo destierro, d’aspirazión zeleste, ye un contino clamor ta tornar á ra unión, á ra identificazión con a naturaleza, con l’armonía e a inozenzia. De personificazions bi’n ha asabelas: o sol li paina con trenzaderas (8); acucuta en o río (9); mirar-se en l’augua (9); se namoran as fuens (13); as luzes barallan con güembras (13); painando as suyas auguas (15); a calor e o fredo ya i son plaitiando (16); a cardonera se paina (21); o fayar texe colors royencas (23); bel fau se retorzigaba de buen implaz (32); desaina o suyo esprito a nieu (60). O soneto Pinos chiquins (49) ye una total personificazión. A poesía de Chesús Aranda –alma espullata que prenzipia á estar iluminata– de querenzias aszeticas e misticas, nos remera, de tanto en tanto, á Garzilaso e as eglogas, asinas como se berruntan reminiszenzias machadianas lexanas en o soneto Duro afalago e lopistas, bien esclateras, en o poema Si quiers fer un soneto. Poesía, bagale, d’intensidá lirica y emozional, d’equilibrio entre fondo y esprisión, entre plastizidá e figurazión. ¿Poesía de Naturaleza? Se trata de bella cosa más esenzial, de bella cosa que tiene que beyer con os elementos presenzials e de a suya interpretazión por meyo de a parola. Se reibindica a ecolochía-meyo ambién (58) e, tamién, a lengua nuestra, a lengua aragonesa, con una polita e luenga alegoría (63) y en terzetos (64-66). O guallardo soneto Bisa bernera (31) ye un poema cuasi (e sin cuasi) relichioso. Serenidá contemplatiba, polideza, intemporalidá: puyada ta ra cumbre.
Chusé Antón Santamaría Loriente
Fuellas d’informazión d’o Consello d’a Fabla Aragonesa, lum. 206, p. 23.
Publicazión bimestral en aragonés. 33ena añada. I.S.S.N.: 1132-8452.

«Chusé Antón Santamaría ye un poeta y escritor reconoxito, ganador de muitos premios literarios, profesor de luenga castellana y coordinador d'a Sección de Luengas d'o Rolde de Estudios Aragoneses».

A muller d'Ansó




A muller d'Ansó
En plegando agüerro os tremolins implen d'amariello as arboleras, as colors pardas se tornan royas e una basemia de tonos soros colorían os mons. A malinconía empondera a luz tenue d'o diya. Os diyas se fan curtos e a nuei sorprende a la tardada. Con orache nublo a barafundia mallada se torna fosca, en tanto que un retallo berde clarisco de faus embeleca a os pinos e abez que poblan istas selbas. A plebia pinta os paisaches impresionistas con todas istas colors sin que o berde d'os praus se chapurníe de mica gota de pinte. Dimpués d'a plebida a fridor desaparexe con a mesma prisa que s'acotolan as chislas d'augua. Una molla paz escalfada emplena os corazons con a polideza d'a redolada que te se cala aintro por os güellos. Allora, a la par que o sol campaba, un criallo que se clamaba Lucas, anque toz li diziban Luquetas, s'amorosiaba fendo-se parti d'o paisache. A suya mai se clamaba Dina e beniba de tierra baxa, d'un lugar d'as sierras iberencas. No s'acostumbraba guaire a istos mons d'o Pirineo, más que más por tener que criar a una tresena de ninos chicorrons en un país difízil d'endurar. O pai yera cabo d'a guarda zebil, tamién de tierra plana pero feito a o campo batalero, naxiu e crexiu en as rigors estremas de crudos ibiernos. Pasaba os diyas en Zuriza e nomás baxaba cuan li pertocaba carriar ropada. Mai se quedaba solenca en casa. Morgoniaba: «Si o mío mariu sisquiá gosase aduyar-me. De cuan en bez lo me trobo a faltar. Iste ombre qué i será fendo en o mon con a onra que me faría aquí». Dina no dexaba a Luquetas alargar-se ent'Ansó con a cachimalla. Ixe diya tampó no baxó en o escampau que bi eba debán d'o cuartel.
—¿Qué fas mozé, no baxas a chugar?
—No, he que estar-me en o balcón. Mai no me’n dexa baxar.
—¡Biene, que l'orache comboya!
—No, que so malaudo.
1
A la fin d'o berano plegueron d'o lugar d'os güelos. Eban puyau en autolinia de Calatayú ta Zaragoza, dimpués ta Chaca y en zagueras ta Ansó. Entre os nabegos d'o biache e os mons tan alteros e fundos a Dina li parexeba que s'acotolaba o mundo. S'encomendó a la Birxen de Semón bendita que bi yera tan fermosa en un zerro —segundiaba una y atra bez— pero, malas que s'aiberon lexos e no adubiba a beyer-los, lo fazió a la Birxen d'o Pilar que yera mai de toz os aragoneses. Cuan arriberon, Luquetas eba encobau a tosferina, una malotía que s'estendillaba igual como una pasa. Li plegó a fer estroza. Mai no dizió cosa en o cuartel, eba muita zerina de que o mal s'apegase t'os ninos d'Ansó. Yera menester que remanise en casa bels diyas. O pai de Luquetas aguardó a que se curase ta dar-li un pilotón que eba mercau en Zaragoza. Poderba chugar en a tasca. D'ista traza Dina abría un chicorrón menos en casa. Pai se sintió abiau ta rancar de casa igual como un saltapericos, prexinó: «A familia en casa, pero l'ombre ha que alargar difuera ta fer-se o pre en a bida». A lo menos feba os posibles ta que no lis mancase tot o nezesario. Luquetas no eba bisto nunca pas un pilotón tan grandaz. Como os zagals d'Ansó no gosaban amanar-sen, un guarda zebil choben se metió a chugar con él. No yera o millor puesto porque a tasca teneba matizos con punchos, artos e roseras. Amás, prenzipiaba en cantimplano pero se tornaba dimpués costerosa e más enta allá se pingaba rapeda ta par d'a cayedura d'o barranco que bi yera ta l’atro coté. A la par que chugaban s'achuntó un atro guarda e prenzipieron a zumbar-li patadas a o pilotón chunto con o crío. Els chuguetiaban, o criallo desfrutaba; dica que un mal diaple querió que o pilotón se calase costera abaxo e no aturase en garra arto en o suyo camino. Baxaba dreito ent'o barranco Arrigo. Esnabesó os maticals e se perdió de bista. Ascape eslampó o choben guarda zebil entre a xarramata á escar-lo. No lo trobó. Luquetas pensó que yera una chanada e que lo eba feito á esprés porque quereba embazilar-li. Se quedó muto aguardando que le dizise que yera una broma e tornar a chugar e redir-se-ne d'o enredo. O guarda zebil parexió dobinar a o crío e un poquet complicau demandó
2
aduya a o suyo compaire: «No sé pas en do s'ha calau, biene con yo a escar-lo». Alargueron os dos e Luquetas prenzipió a pretar o morro fendo puchés. Aturaba os ploros pero os güellos los lebaba embadinaus. En que torneron os dos, rancó a chemecar. «No plores —le dizión—, ha que estar, no pienses que s'ha acazegau, no, ha que estar en bel matizo». Dito isto, o nirno pretó a guaimar como un segallo e, a la seguida, como no li trayeban o pilotón, escachiló como un cadiello estetau. Nunca no eban pensau que un criallo tan chicotón chilase tanto. Acudieron atros guardas d'o cuartel e a l’arreo bella muller esturdida por a chilarita: «¿Qué li soz fendo a o zagal?» «Cosa, yéranos chugando e s'ha tresbatiu o pilotón por o barranco». «Menudo escamocho, rai, marchaz a escar-lo antis que no s'esbinze de tanto esberreco».
Luquetas bi yera rusio de tanto guaimar. Si belún prexinaba que s'escatenaría de dar o ferrete yeran entibocaus de raso, se'n fartaba de berreques e ta rematadera de cabo cuan s'encanaba. Dengún no gosó aturar-lo en toda a tardi porque o pilotón no bi amanexió ni antis ni dimpués. Bels dizeban que eba marchau por o barranco u ent'o río Beral, atros no s'asperaban bier-lo, e a resta de chen ni por un casual acataban en dó poderba estar. Yera un misterio. Luquetas roñó e roñó con desespero e os demás no'n sabieron que fer ta achantar-lo, ni sisquiá o suyo pai podió imposar o buen criterio de que aturase una mica por o propio bien e se benise á buenas. Dengún no replecó como podeba aber-bi tantas funzias. A l’escurexiu alargueron ta casa. Luquetas de tanto escamallo se quedo coscau tot desainau.
A l'atro diya, o nublazo eba espazau e pai se metió t'os suyos quefers. Marchó enta Zuriza con os machos cargaus con achiperres e guarniduras ta bels diyas. Á ormino portiaba bels troz de magro con tozino blanco, chullas e carne fresca ta toz. Podeba pasar una semana sin que uno u bel atro se'n baxase ta fer aplego de nueba ropada. Se i quedaba asabelos diyas. As nueis, entremistanto, s'aluengaban de bez que os diyas se feban curtos e bonicos. Se berruntaba o ibierno. Cara enta Zuriza, o camín, de tan
3
estraordinario, se feba tamién curto e agradable. I'n eba dos trangos —dizeba pai—, en primeras puyas a dreita d'o río, con bordas e tascas á canto d'o camín, con bacas e betiellos, e te trepuzas de cabo cuan con chens d'o lugar. A metá d'o recorriu ye chusto cuan trescruzas o río. Allora o paisache cambea, ye más monterizo y empinau, e ascape yes plegau en Zuriza. O mogollón de colorius bardinos d'os faus que se fan biellos con a galbana d'as tardadas reluzen con o sol de mañanadas e agún i quedan amariellos brilans que s'acarrazan ta la bondá de l'orache. En as parez debán d'o camín, mientres a puyada, amanexe un mosaico de berdes acotraziaus con as millors telas de grana e oro. O mon en istas mañanadas d'agüerro duerme os millors suenios de chobentú. Os animals que i biben, sin dembargo, s'espabilan, s'esprezan e blincan d'os cados enta cualsiquier puesto escando de minchar. Ye o millor momento ta toz. A las bezes, enfilando o camín, trobas bel pardo u sarrio que baxa d'o mon mirando una breu endrezera ta capuzar-se en o río, e cuan te se mira, blinca igual como lo diaple dezaga o pecado, esmuyindo-se ascape entre os matullos d'as espuendas. Os animals baxan e puyan d'o mon aprobeitando l'orache mollo. Saben que bien luego plegará a fin. O ibierno acude á retepelo. Nunca no lo te asperas. Siempre te fa medrana. Ba igual como dueña a bueltas e cuan lo troba escudiau, lo acotola e redota. L'orache se queda eslangiu e tronzau, igual como a fridor d'os tizons d'a lumbre cuan s'esmortezen. Pai puyaba d'ibiernada con l'astral, con ixa astraleta que tanto li cuacaba alzar entre tapallos de saco e tela, bien ligaus con liza d'ixa buena. Con l'astral amán, nunca no eba espanto d'o ibierno. Si por un casual a leña bi yera mullada, sabeba como apercazar-se chesca u tieda de pin rasinoso ta pretar fuego a la lumbre. De topetón plega tamien a nieu, en silenzio, con glarimas de bolisas blancas, que más que plorar amorosían l'orache que se queda canso e laso, aconsolau e sumanzio. Un diya prenzipió a nebusquiar e no aturaba. A morfuga yera grisenca con afondamientos foscos, nublos. Manimenos, a nieu manaba blanca, birchinal, mansa. Cayeba con paracaítas á manta, chitando linzuelos blancos que bestiban os tellaus e
4
chamineras. Dende astí se'n borniaba ta toz puestos, ent'o suelo, carreras, árbols, asinas asinas, e se quedaba queda, con a polideza d'a nobia bistida de blanco. Os críos d'Ansó, antiparti, n'iban t'a escuela. Lebaban d'ordinario un tizón ta chitar drento d'a estufa que bi yera en metá d'a escuela. Qui quereba lebaba dos, si en teneba muita de leña u feba muita chelera. Luquetas no'n portiaba porque no i'n eba guaires en o cuartel e amás yeran de común. Nunca no li eban dito cosa, ni siquiá con una gollada de refús u fastio, anque, ixo sí, eba quiesto carriar beluno. Pai baxó ixe diya de Zuriza, s'acomodó en casa e dizió que fería muita fridor e que ascape plegarían os chelos. Ixa nuei s'eba quedau sin de boiras en o zielo, limpia de raso, nuei de serenera. Comentó:
—¡Mozé, de maitins has que parar cuenta porque fará muita fridor!
—¿N’iré u no'n iré ent’a escuela de mañanas? —li crosidó metendo-se en pezquizia.
—Cuento que sí, con cudiau por os chelos e marchando amonico.
—¿No puedo remanir en casa? —espuntó con a güellada cacha.
—Me pa que no. Ixo sí, no baigas dreito, has que arrodiar por a fuen Alta.
—¿No puedo baxar-me por o prau, trescruzar o puntarrón e puyar as escaleretas d'a escuela? Ye fázil e lo he feito muitas begadas.
—No, ista nuei chelará de firme e mañana poderbas esbarizar-te e capuzar en as auguas cheladas d'o barranco, amás no adubirías a puyar e t'esmorrarías.
A l'atro diya, de maitins, a morfuga yera de bente baxo zero. O zagal amadrugó e s'acotrazió con o pizarrín baxo o brazo, de clarions i'n eba una retada en clase. Ixe día prenzipió a fer-li mal un caxal e le'n dizió a mai:
—Mai, iste caxal me fa a saber qué mal, he á ormino lardadas.
—Será cosa d'a fridor, fica-te sal e la dexas estar preta dica que te se cure.
Con a medecina en a man, por si alcaso li feba falta dimpués, se'n fué de casa endrezando por a carretera cara t'o lugar. Feba buelta, muita buelta, pero arribaría
5
contino por as casas que son en o cobalto d'Ansó. Pillaría a carrera Arrigo cantonada con Chapitel e a l'acabanza, cuasi plegando enta la ilesia, trobaría a escuela.
—¡Qué diaples de caxals! ¡Quiénto rabian! ¡Con istos chelos me fan asabelo mal! ¡Qué fastio! —arrancó a barafundiar.
Eba a menester nantar o camín si no quereba que o diaple caxal li fese a tana. Manimenos, a lo que prexinó que podeba arribar-bi en a escuela s'acontentó e no abió mica espanto de tresbatir-se. Con ixos prexinallos bien luego plegó enta do prenzipía ixa carrera larga. Yera estreita con un poquet de baxada. Li semellaba cuasi cuasi un calizio luengo, masiau luengo, en do no s’alufraba o final, desento de chen y espullau de toda traza de bida. A brilura d'a nieu atapida cuasi li fazió retacular. Yera tan frixida e dura que cuasi se xorronta, pero estroxinau por o mal de caxals prexinó alargar-se antis con antis t’a escuela. Petenó con paso amonico e seguro, caricacho e recullito en a calor que agún portaba de casa, esfendendo-se d'a fridor que conchelaba de raso lo cuerpo dende os piez dica a capeza. De cuan en bez aguaitaba de rebesín ixos polius balcons que le parexeban abantar-se. Prexinaba que si bi ese una sola presona ya i sería más seguro, pero, pobracho zagal, con ixos chelos ¿quí poderba acucutar en os balcons? Dimpués d'asabelo tiempo gosó amanar-se a la fin d'a carrera, debantó a guellada e columbró as peñas apabilans d'a ilesia debantadas en escuadra perfeuta, igual como una frontera de casa pero sin de branquil d’entrada. Allora retaculó, s’eba acazegau. Ixe no yera pas o camín, s’eba trafulcau. Eba que tornar ta dezaga e mirar an yera la escuela. Ixo ya li feba ploriconiar. Espabiló como podió. Escomenzipió a tartir en boz baxa, remugando as indicazions que li eban feito pai e mai. A lo que ubrió a boca, o chelo le punchó lo caxal dolento e li escruxinó. Garimbolió contino ta man dreita e ta cucha escando o camín correuto. Una muller d'Ansó que yera en un balcón d'as casas de dezaga, lo ubrió batalero e li gritó:
—Mozé, ¿ta dó bes con istos chelos? ¿No yes una mica luen de casa? 6
—No, i bo t’a escuela.
—Aguarda una mica que ascape i so.
A muller zarró o balcón e se caló en casa dezaga d'os beires d'a balconada. Luquetas no sintió pas o que li eba dito de rematadura e se quedó murrio. Prexinó que li eba dau palleta sin de más e que ni sisquiá ixa muller quereba aduyar-li. «Atra bez me he quedau solenco e con o caxal guizcando-me —caduquó». Yera en momentos de enchegar a plorera, pero nomás por o desespero de trobar-se solo aturó. Chemecaba á trangos pero sin que li se sentise masiau: teneba que aber reaños ta blincar d’ixe betuperio. En ixas embueltas, ixagrinato e amparau contra un muro d'ixa carrera esgarbalada con asabelas cadollas e pericuetos, á embute de requelindorios e cantonadas, amanexió una siñora aprezisada. En dos gainadas se plantó debán d’el. Lebaba as mans amagadas e arrebulladas en o debantal igual como si rematase d’esfregar os cocharros y en plegar ta Luquetas li pretó as zarpas en os caxos. Ascape percabió a calor familiar d’ixas mans. Yeran mans d’una yaya, d’una muller que sabeba cómo cudiar os zagals, pero más choben e guallarda, cuasi como una birxen d’armita.
—¿No te abrás tresbatiu? ¿En sabe a tuya mai que yes aquí?
—Sí, me ha dito que benise por ista carrera, que plegaría ascape enta par d’a escuela, pero no la trobo.
—¡Para cuenta, mozé, no ubras a boca! ¡Calla e tiene a boca zarrada ta que no te se calen os chelos drento! ¡Calla y escuita que yo te charraré cutio!
—He sentiu que tartibas bella cosa por baxo. ¿Has medrana u qué? —mormostió—. Bes bien por aquí, falaguero, has que chirar astí debán, en ixa cantonada, y en dos gainadas ya i serás. Bi ha una dentrada que no conoxes. Por un regular bendrás de cobaxo, pero ista la emplegan os mozez d'o lugar. Au, no t'alticames. Fe-te garifo.
A muller d'Ansó en yera a saber qué aimable, amás no teneba guaire prisa ta calar-se aintro de casa por a fridor, de seguida parolió:
7
—¿Te pretabas a man porque te piconiaba un caxal, no?
Luquetas li feba momos con o dido siñalando o caxal. Li zeñaba ta que se’n percabese d’o mal que le i feba.
—Ya lo sé. Ya sabo o que me quiers dizir. Rai, no ubras a boca e te se curará. Por ixo mesmamén portaba as mans amagadas entre as sayas e o debantal ta que te calentasen a cara. ¡Ruello d’oro, chiquín!
Luquetas continó zeñando-li. Con o güeco d’a zarpa feba un cuezo e se lebaba contino un pizco de cualcosa en a boca.
—Sí, ya sé, mai te ha zabucau un siñalín de sal, ¿no? ¡ruello d’oro! Istas mans son buena cosa de caliens, ¿sientes? En que aduban a estar un ratet asinas te se pasará a rabiura, ya beyerás, e no aigas pon d’espanto que yes o más poliu e beroyo.
Tornó a esfregar-se as mans. A l’arreo las tiró d’o debantal e las pretó de nuebas en os caxos de Luquetas. De bez li repomponiaba e no aturaba de fablar-li pa tranquilizar-lo:
—¿Cosa pues que bes tan solenco, no yes masiau chiquín?
Luquetas la se miraba cantiando o tozuelo en siñal de desaprebazión.
—Ya, que ne abrás d’atros chirmans en casa más chiquez e mai te abrá nimbiau ta estar-se ella más a l'ancha, ¿no?
A muller li romanzió as mesmas cosetas una e atra bez «¿de quí yes, nirno?, ¿en dó ye casa buestra?». De bez, a sal se regaló con a calor d'as mans pretas e o mal s’ausidió. Dimpués de un ratet, li acocholó acubilando-le:
—¿Ya s'ausidiu, no? Me pa que ya se'n ye iu escopetiau. ¡Ya no bi ye!
—Sí, muitas grazias, siñora. Agora sí que gosaré ir-ie t’a escuela.
—Por astí se'n ba, repoliu. ¡Au, bes-te’n amoniquet!
Cuan se’n tornó de tardis en casa, mai li crosidó:
—¿Gosas-te trobar a escuela?
8
9
—Sí, pero cuasi que no bi adubo. Ixa carrera ye luenga y estreita como un calizio. No gosaba alufrar guaire por o chelo, me feba zeños e m’enzegaba; pero ne abié muita potra porque una siñora se’n baxó dende una balconada e m’aduyó a escar-la.
Mai li contestó acontentada como una reina:
—A chen d'Ansó ye sobrebuena, ye más buenaz que mesmo a d’ixa redolada nuestra en do naxiés. Millor chen que ista no la te trobarás fazilmén. De todas trazas —remató de dizir—, mañana te’n bes a l’endrecho por do perén t'amanabas, trescruzas o puntón de madera e ascape arribarás en a escuela. Fe-te cargo, galán, fermoso, que yes o más templau de casa.






«Fa poquez diyas pasé por debán de Casa Elvira en a carrera Arrigo y me trobé a o fillo d’íxa muller. L’ombre rondará as güitanta añadas, me rezentó que a suya mai eba espiritau en 1967 y espetó con o calitre bien escoscau: «A tía Elvira ya no bi está (ya no bi ye) pero aquí so yo». No li crosidé o suyo nombre porque me se xublidan, pero ascape alufré que eba os mesmos güellos y a mesma cara de buenaz que a muller d'Ansó».